Wetenschappelijk bewijs

Werkende beroepsbevolking

Mindfulness wordt steeds meer toegepast in de werksetting. Het meeste onderzoek naar effecten van mindfulness op het werk is uitgevoerd bij stressvolle beroepen, zoals beroepen in de zorg en het onderwijs.

Recente systematische reviews van de literatuur (Janssen et al. 2018, Lomas et al. 2017) laten zien dat MBSR training bij verschillende beroepsgroepen stress, angst en burnout klachten vermindert. Daarnaast worden mindfulness vaardigheden, slaap, self-efficacy en tevredenheid met het leven bevordert. Er zijn meer random gecontroleerde trials nodig om deze resultaten verder te bevestigen (Lomas et al. 2017).

Verder zijn er aanwijzingen dat mindfulness positieve effecten heeft op werkgerelateerde uitkomsten zoals hogere productiviteit, werkbevlogenheid, betere communicatie, team klimaat en leiderschap (Good et al. 2015). De wetenschappelijke evidentie hiervoor is momenteel echter nog beperkt (Lomas et al. 2017, Good et al. 2015).

Studenten

Er zijn meerdere studies die aantonen dat MBSR behulpzaam kan zijn voor studenten met stresssymptomen (bijvoorbeeld Vibe et al. 2018). De meest recente studie op dit gebied vond plaats aan de universiteit van Cambridge. In deze studie werd bij 616 studenten aangetoond dat een mindfulness training stress tijdens de examenperiode verminderde.

Het Radboudumc Expertisecentrum voor Mindfulness doet onderzoek naar de effecten van mindfulness bij medische studenten. Meer over dit onderzoek lees je hier.

Kinderen en hun ouders

De populariteit van mindful parenting programma’s neemt toe. Deze programma’s zijn gebaseerd op MBSR en MBCT met een focus op de ouder-kind relatie.

De bevindingen van een recent literatuuroverzicht laten zien dat mindful parenting interventies voor ouders leiden tot minder stressklachten en een groter emotioneel bewustzijn over hun kinderen bij ouders, en tot minder ADHD symptomen bij de kinderen (Townshend et al. 2016).

Partner­relatie

Veel populaire boeken over mindfulness beschrijven hoe mindfulness kan bijdragen aan liefde, empathie en positieve relaties met anderen. Wetenschappelijk onderzoek heeft zich tot nu toe echter met name gericht op effecten op het individu en minder op de interpersoonlijke effecten van een mindfulness training (Karremans, Schellekens, and Kappen 2017). Er zijn wat aanwijzingen dat mindfulness vaardigheden samen hangen met relatietevredenheid en een positieve communicatie tussen partners (Barnes et al. 2007; Schellekens et al. 2016). Studies die beide partners in een mindfulness training laten deelnemen, laten gemengde resultaten zien. Carson en collega’s toonden positieve effecten aan op relatietevredenheid bij beide partners (Carson et al. 2004), terwijl Schellekens en collega’s (2017) geen verbetering vond in relatietevredenheid (Schellekens et al. 2017).

Stemmings­stoornissen

Depressie

MBCT is oorspronkelijk ontwikkeld om terugval in te voorkomen bij mensen die eerder depressief waren. In de meest recente meta-analyse van de tot nu toe beschikbare gerandomiseerde gecontroleerde studies gericht op terugvalpreventie bij depressie werden alle data van in totaal 1258 deelnemers samengevoegd (Kuyken et al., 2016). Uit de analyses bleek dat MBCT in vergelijking met ‘gebruikelijke zorg’ effectiever was. MBCT was zelfs een klein beetje meer effectief dan antidepressiva (medicatie). Dit laatste vonden wij niet terug in ons eigen onderzoek, waarbij een combinatie van medicatie en MBCT effectiever bleek dan MBCT waarbij medicatie wordt afgebouwd (Huijbers, 2016).

Uit ander onderzoek is gebleken dat MBCT niet alleen effectief is in het voorkomen van terugval, maar ook in het verminderen van depressieve klachten bij mensen met een huidige depressieve stoornis (Strauss et al., 2014; van Aalderen et al., 2012). Bij mensen met chronische, therapie-resistente depressie bleek MBCT te leiden tot een grotere kwaliteit van leven (Cladder-Micus et al., 2018).

Ook in ons eigen centrum doen wij onderzoek naar mindfulness bij terugkerende depressies. Voor een overzicht van onze onderzoeken naar depressies, klik hier.

Bipolaire stoornis

De effectiviteit van MBCT voor mensen met een bipolaire stoornis is nog nauwelijks onderzocht. Er zijn een aantal kleine pilot- en haalbaarheidsstudies uitgevoerd (Deckersbach et al., 2012; Miklowitz et al., 2009; Weber et al., 2010; Williams et al., 2008). Resultaten van deze studies zijn veelbelovend, over het algemeen rapporten mensen met een bipolaire stoornis een afname van depressieve en angstklachten na het volgen van een MBCT-training. Tot heden is er slechts één randomized controlled trial uitgevoerd naar de effecten van MBCT bij mensen met een bipolaire stoornis (Perich, Manicavasagar, Mitchell, Ball, & Hadzi-Pavlovic, 2013). Deze studie vergeleek 48 MBCT deelnemers met 47 controle deelnemers. Er werden echter geen effecten van de MBCT-training gevonden op depressieve of manische klachten, wel was er een afname in angstklachten na het volgen van de MBCT training.

Vanwege het beperkte aantal onderzoek naar MBCT voor bipolaire patiënten, zijn wij op dit moment zelf bezig met een grote randomized controlled trial. Voor meer informatie over dit onderzoek, klik hier.

Angst­stoornissen

Paniekstoornis

Er wordt verondersteld dat de ontwikkeling van mindfulness zou kunnen bijdragen in een betere omgang met angst sensitiviteit, cognitieve misinterpretatie en fobische vermijding door de ontwikkeling van een gedecentraliseerd perspectief en acceptatie in personen die kampen met een paniekstoornis (Bishop et al., 2004; Kim et al., 2010).

Tot op heden zijn er echter weinig onderzoeken verricht naar de effectiviteit van mindfulness interventies bij personen met een paniekstoornis. Onderzoek dat is uitgevoerd, is vaak  klein van omvang en niet gecontroleerd en gerandomiseerd van opzet, waardoor sterke conclusies nog niet kunnen worden getrokken.

Uit de eerste onderzoeken die zijn gedaan, blijkt dat MBCT mogelijk positieve heeft op de behandeling van mensen met een paniekstoornis. Zo zijn er aanwijzingen dat MBCT kan resulteren in vermindering van angst en piekeren  bij patiënten met paniekstoornissen of gegeneraliseerde angststoornis (Kim et al., 2009). Kim en collega’s (2016) suggereren dat MBCT ook zou kunnen leiden tot een grotere  mate van tolerantie voor onzekerheid. Tot slot stellen Kim et al. (2010) dat MBCT mogelijk een toegevoegde waarde kan hebben als additief bij farmacotherapie in patiënten met paniekstoornissen.

Post-traumatische stressstoornis

Recent is een meta-analyse uitgevoerd naar de effectiviteit van mindfulness interventies op de post-traumatische stress stoornis (PTSS; Hopwood &  Schutte, 2017). In dit onderzoek werden 18 studies geïncludeerd, waarbij twee-derde van de deelnemers veteranen waren. Hieruit bleek dat mindfulness interventies effectief zijn in  het verminderen van PTSS symptomen vergeleken met zowel controlecondities als  een wachtlijstconditie. Deze data suggereert dat mindfulness  interventies een goede aanvulling zouden kunnen zijn op andere  behandelingen voor PTSS.

Obsessief-compulsieve stoornis

Er is nog niet veel onderzoek gedaan naar MBCT bij patiënten met een obsessief compulsieve stoornis (OCS). Ondanks dat er in de literatuur herhaaldelijk gesuggereerd wordt dat MBCT naar verwachting een belangrijke bijdrage kan leveren aan de reductie van klachten van patiënten met OCS (Külz et al. 2013) , is er slechts één randomized controlled trial (RCT) gedaan (Key et al., 2017). Deze RCT onderzocht MBCT als toevoeging na cognitieve gedragstherapie bij patiënten met een OCS. Hieruit wordt geconcludeerd dat de patiënten in de MBCT groep vs. wachtlijstgroep een afname in OCS klachten vertonen, naast een vermindering in depressieve symptomen, angstklachten en obsessieve overtuigingen. Hierbij tonen patiënten tevens een toegenomen mate van zelf-compassie en hogere tevredenheid. Dit resultaat suggereert dat MBCT als toevoeging werkzaam kan zijn bij patiënten waarbij de OCS klachten onvoldoende verlicht zijn na cognitieve gedragstherapie. Verder onderzoek is echter noodzakelijk.

Somatisch onbegrepen lichamelijke klachten

Iemand met een somatische symptoomstoornis heeft lichamelijke klachten (bijvoorbeeld buikpijn) die gepaard gaan met veel piekeren, angst, en/of excessief veel tijd en energie besteden aan deze klachten, waardoor hij/zij gehinderd wordt in het dagelijks functioneren.

Een recente meta-analyse van 13 onderzoeken naar het effect van mindfulness op onverklaarde lichamelijke klachten (o.a. chronisch vermoeidheidssyndroom en het prikkelbare darm syndroom) toonde een klein tot gemiddeld positief effect aan van mindfulness interventies in het verminderen van pijn, ernst van de symptomen, depressie, ziektegerelateerde angst en kwaliteit van leven (Lakhan & Schofield, 2013). Mindfulnss interventies bleken het meest effectief bij het prikkelbare darm syndroom. Echter concluderen de auteurs ook dat er meer onderzoek gedaan moet worden.

Angst voor ziekte

Hypochondrie of ziekteangststoornis houdt in dat er een overmatige angst bestaat met het hebben of het krijgen van een ernstige ziekte, waarbij er geen of weinig lichamelijke klachten bestaan. De betrokkene vertoont daarbij excessief gezondheidsgerelateerd gedrag (bijvoorbeeld het herhaaldelijk controleren van het lichaam op ziekte) of vermijding, zoals het vermijden van doktersafspraken en ziekenhuizen. Er is nog weinig goed onderzoek gedaan naar het effect van mindfulness bij deze groep patiënten.

Er is een gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek gedaan waarbij de effectiviteit van een 8 weekse durende MBCT (n= 36) werd vergeleken met een controlegroep ( = geen specifieke behandeling, n = 38) bij personen met de diagnose hypochondrie (McManus, Surawy, Muse, Vasquez-Montes & Williams, 2012). Deelnemers hadden zowel direct na als 1 jaar na (d = 0.48) na MBCT minder  gezondheidsangst dan deelnemers uit de controlegroep. Minder mensen uit de MBCT hadden direct na afloop en 1 jaar laten een formele diagnose van hypochondrie, in vergelijking met de controle groep. De onderzoekers concluderen dat MBCT een geschikte toevoeging is aan de bestaande therapieën voor patiënten met hypochondrie.

Ontwikkelings­stoornissen

ADHD

Inmiddels zijn er vier studies uitgevoerd naar de effectiviteit van MBCT bij ADHD. Over de eerste drie studies is een meta-analyse gedaan, waaruit blijkt dat mindfulness ADHD symptomen, zoals symptomen van aandachtstekort en hyperactiviteit, kan verminderen (Cairncross & Miller, 2016). Gezien sommige studies in deze meta-analyse klein en niet gerandomized waren, en de follow-up periode klein, moeten deze resultaten voorzichtig geïnterpreteerd worden.

Recentelijk zijn de eerste resultaten bekend geworden van een grote randomized controlled trial uit ons eigen centrum. Deze studie laat zien dat ADHD symptomen afnemen tot en met 6 maanden na het einde van de training in vergelijking met reguliere zorg (Janssen et al. 2018). Voor meer informatie over dit onderzoek, klik hier.

Autismespectrumstoornis (ASS)

Er zijn nog niet zoveel onderzoeken gedaan naar mindfulness voor volwassenen of kinderen met ASS. Daarom moeten de resultaten van de hieronder besproken onderzoeken voorzichtig geïnterpreteerd worden.

Uit een onderzoek  naar de effecten van een mindfulness training aangepast voor volwassenen met autismespectrum stoornis (MBT-AS), bleken er gemiddelde tot grote effecten te bestaan in de verbetering van angst- en depressieve klachten en piekeren (ruminatie) in de interventie groep in vergelijking met de controle groep (Spek, van Ham, & Nyklicek, 2013). Daarnaast bleek er tevens een toename van positieve stemming  in de interventiegroep, die niet werd teruggevonden in de controlegroep.

Een andere randomized controlled trial keek naar het effect Mindfulness-Based Stress Reductie (MBSR) voor ouders op hun kinderen met ADHD (Neece, 2014). Daarbij werd vermindering gevonden in de hyperactiviteit onder de kinderen.

Naast deze gerandomiseerde trials zijn er ook verschillende ongecontroleerde onderzoeken. Resultaten daarvan laten een veelbelovend beeld zien.

Persoonlijkheids­stoornissen

Onderzoek naar mindfulnessinterventies bij persoonlijkheidsproblematiek is zeer beperkt. Het meeste onderzoek focust zich vooral op de borderline persoonlijkheidsstoornis (Sng et al., 2016). Dialectische gedragstherapie is wel uitgebreid onderzocht bij patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis waarin één van de pijlers mindfulness is (de Groot 2008, Feliu-Soler et al 2014). De unieke bijdrage van mindfulness aan de effectiviteit van dialectische gedragstherapie is echter niet duidelijk en er zijn weinig studies die mindfulness alleen onderzocht hebben (Forster et al. 2014).  Wel worden er positieve associaties gevonden tussen mindfulness en de vermindering van depressieve klachten, vermindering van de ernst van de psychiatrische klachten (Feliu-Soler et al. 2014) en vermindering van impulsiviteit (Soler, 2012). Tevens werd aangetoond dat er een afname was van emotionele reactiviteit gedurende het onderzoek, waarbij echter als kanttekening geplaatst werd dat deze resultaten niet te generaliseren zijn naar de dagelijkse praktijk (Feliu-Soler 2014).

Minder onderzoek is gedaan naar de relatie van mindfulness en andere persoonlijkheidsstoornissen. Er zijn slechts een aantal studies die positieve resultaten noemen van mindfulness  in de behandeling van antisociale (Holthauser 2013, Velotti 2015), vermijdende (Chan CC 2015), paranoïde en obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis (Lynch TR 2008, Kellett 2014). Verder onderzoek is dus noodzakelijk.

Verslaving

Er zijn nog maar weinig grote, gerandomiseerde onderzoeken gedaan naar mindfulnessinterventies bij verslaving, waardoor nog geen sterke uitspraken gedaan kunnen worden over de effectiviteit. Een recente meta-analyse laat zien dat mindfulness consumptie van alcohol, cocaïne, amfetamine, marihuana, sigaretten en opiaten bij verslaving en misbruik kunnen verminderen in vergelijking met een wachtlijst, steunende gespreksgroepen en enkele controle groepen (Chiesa and Serretti 2014, zie ook Goldberg et al. 2018). Echter wijzen de auteurs erop dat de generaliseerbaarheid van deze bevindingen laag is, bijvoorbeeld vanwege lage aantallen deelnemers. Ook een eerdere meta-analyse benoemt dat er enig bewijs is voor effectiviteit van MBIs bij verslaving, opnieuw met de kanttekening dat er weinig onderzoek van hoge kwaliteit is gedaan (Zgierska, Rabago et al. 2009).

Er zijn ook mindfulness interventies gericht op het voorkomen van terugval in verslavingsgedrag (Witkiewitz, Marlatt et al. 2005, Bowen, Chawla et al. 2014). Ondanks dat deze interventie veelbelovend lijkt, is er nog te weinig onderzoek gedaan naar de effecten van deze training om hier uitspraken over te doen.

Kanker

Sinds de eerste randomized controlled trial in het jaar 2000 positieve effecten liet zien van MBSR op angst- en depressieve klachten bij mensen met kanker (Speca et al. 2000), zijn er meer dan 15 RCTs gepubliceerd. De resultaten hiervan zijn geïntegreerd in meta-analyses, die laten zien dat MBSR en MBCT middelgrote hebben effecten hebben op het verminderen van psychische klachten in vergelijking met de gebruikelijke zorg (Cramer et al. 2012; Piet, Würtzen, and Zachariae 2012; Zhang et al. 2016). Recente RCT’s hebben ook verbeteringen gerapporteerd op angst voor terugkeer van kanker, pijn, vermoeidheid, kwaliteit van leven en welzijn (Carlson et al. 2013; Johannsen et al. 2016; Lengacher et al. 2016; van der Lee and Garssen 2012). Daarnaast laten de eerste studies ook zien dat MBSR effectiever is in het verminderen van psychische klachten dan actieve controlegroepen, zoals lotgenotengroepen en een voedingseducatie programma (Carlson et al. 2013; Henderson et al. 2012). Waar het merendeel van de studies met name vrouwen met borstkanker hebben onderzocht, kijken recente studies ook naar andere populaties zoals prostaatkanker (Chambers et al, 2016).

Bij het Radboud Expertisecentrum voor Mindfulness doen we ook onderzoek naar mindfulness voor kankerpatiënten. Een RCT naar de effecten van MBSR bij 63 patiënten met longkanker en 44 van hun partners liet zien dat patiënten in de MBSR minder psychische klachten rapporteerden dan patiënten in de gebruikelijke zorggroep (Schellekens 2017). Voor meer informatie over dit onderzoek, klik hier.

Een andere door het Radboudumc Expertisecentrum voor Mindfulness uitgevoerde RCT naar de effecten van online MBCT bij kanker stemt ook positief. In een groep van 245 patiënten met verschillende kankerdiagnosen en in verschillende stadia van ziekte bleek individueel aangeboden begeleidde online MBCT, net als groeps-MBCT, effectief is ten opzichte van gebruikelijke zorg in verminderen van psychische klachten (Compen 2018). Op de lange termijn verbeterden psychische klachten verder (Cillessen, 2018). Voor meer informatie over dit onderzoek, klik hier.

Niet-aangeboren hersen­letsel

Er is nog maar zeer beperkt onderzoek gedaan naar mindfulness based interventies (MBIs) voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel, en daardoor zijn er nog geen reviews over dit onderwerp verschenen. Daarom is het niet mogelijk om uitspraken te doen over de effecten van MBIs voor deze patiëntengroep. Er is een gerandomiseerde trial gedaan die keek naar de effecten van een Attentional Control Training (met mindfulness meditatie als huiswerk), en die vond geen effect  van de training op aandachtsproblemen (McMillan, Robertson et al. 2002). Een andere gerandomiseerde trial vond positieve effecten van MBSR op mentale vermoeidheid bij mensen met hersenletsel door een ongeval (Johansson, Bjuhr et al. 2012). Er is wel een review waaruit blijkt dat MBIs verschillende cognitieve functies (bv. aandacht, sommige aspecten van geheugen) kunnen verbeteren  bij gezonde mensen uit de algemene populatie (Chiesa, Calati et al. 2011).

Er is iets meer bewijs voor de effectiviteit van MBIs in het verminderen van depressieve symptomen bij mensen met hersenletsel (bijv. Bedard, Felteau et al. 2012), maar ook hier is nog geen review over verschenen, en hier kunnen dus ook nog geen sterke conclusies over getrokken worden.