Ziek maken om beter te worden

Gezonde vrijwilligers laten zich al meer dan twintig jaar voor een halve dag ziek maken op de IC. In dit model voor sepsis leren onderzoekers alles over de afweer en dat verbetert de IC-zorg. Ook Wim Hof deed mee.

De vrijwilligers weten precies wat ze te wachten staat: ze starten topfit aan het experiment. Na een uur en tien minuten begint de hoofdpijn. Dan volgt een scherpe toename van klachten, zoals spierpijn, koorts en rillingen, die pieken na anderhalf uur. Daarna knappen ze langzaam op. Na een uur of vijf zijn alle symptomen verdwenen. En na acht uur gaan de vrijwilligers weer fluitend naar huis.

Deze mannen en vrouwen doen mee aan een studie in een zogenoemd gecontroleerd ziektemodel. Ze krijgen een klein beetje endotoxine ingespoten, een onderdeel van een bacterie waar het afweersysteem op reageert. De reactie in het lichaam is heel vergelijkbaar tussen de verschillende vrijwilligers en kan nauwkeurig in de gaten gehouden worden via continue monitoring en metingen in het bloed.

Hoogleraar Experimentele IC-geneeskunde Peter Pickkers en IC-onderzoeker Matthijs Kox gebruiken deze methode al twintig jaar, en deden meer dan dertig studies. Ze zochten van alles uit over de afweer: van hoe die precies werkt en te beïnvloeden is met medicijnen, tot aan de effecten van training door Iceman Wim Hof.

Uit balans

De onderzoekers bootsen met deze methode sepsis na, ook wel bekend als bloedvergiftiging. Het is een heftige afweerreactie van het lichaam op ziekteverwekkers, waardoor organen beschadigd kunnen raken. Door een verstoorde afweerreactie ontstaan problemen, zoals nierfalen, en delier door de ontstekingsreactie in het brein. ‘Sepsis is relatief onbekend, maar het is doodsoorzaak nummer één op de IC’, vertelt Matthijs. ‘Een publicatie in The Lancet liet zelfs zien dat sepsis twintig procent van alle sterfgevallen veroorzaakt. Daarom is onderzoek naar sepsis belangrijk.’

Lang dachten artsen dat bij sepsis de afweerreactie altijd te heftig is en zo de eigen organen beschadigt. ‘Inmiddels weten we dat de afweerreactie juist ook sterk onderdrukt kan raken, we noemen dat een afweerverlamming. Mensen zijn dan heel kwetsbaar voor bijvoorbeeld schimmelinfecties, waar gezonde mensen geen last van hebben’, zegt Peter. ‘De afweerreactie is bij sepsis vooral heel erg uit balans. Dat willen we bijsturen.’

Opgekrikt

Maar bij welke patiënt op de IC moet je de afweerreactie remmen en bij wie moet je die juist stimuleren? De onderzoekers kijken hoe ze dat in kaart kunnen brengen. Zo duiken ze in markers in het bloed, bestuderen ze het DNA en vogelen uit welke genen aan of uit worden gezet. Met hulp van AI zoeken ze naar patronen in die data. Zo kunnen ze per patiënt zien wat er aan de hand is, en wat de beste aanpak is. Personalized medicine dus.

En dat is nuttig, want een verminderde afweerreactie kan weer worden opgekrikt met medicijnen, zo bleek. Matthijs: ‘Met een week tussentijd dienden we het endotoxine twee keer toe aan de gezonde vrijwilligers. De tweede keer was hun afweerreactie onderdrukt, zoals we ook bij sepsispatiënten zien. Behalve als je gedurende die week medicijnen geeft die de afweer stimuleren, zoals interferon gamma. Dan is de afweerreactie beide keren even sterk. Dat maakt die medicijnen zeer interessant voor iemand met afweerverlamming.’

Bloed filteren

Veel metingen in het bloed die aan kunnen geven hoe de afweer ervoor staat, zijn nog erg duur of alleen beschikbaar voor onderzoek. Maar een maat voor onderdrukking van het afweersysteem, HLA-DR-expressie, is al wel beschikbaar. Het Radboudumc is het enige ziekenhuis in Nederland waar dit op het lab gemeten wordt voor patiënten op de IC. Peter: ‘Heeft een sepsispatiënt lage waarden van HLA-DR en klinische problemen die passen bij een onderdrukt afweersysteem, dan geven we interferon gamma. We hebben daar goede ervaringen mee.’

Andersom kan een te heftige afweerreactie worden geremd. ‘Er bestaat al jaren een apparaat, genaamd CytoSorb, dat te hoge concentraties afweerstoffen uit het bloed kan filteren. Daarna gaat het bloed weer terug de patiënt in. Maar de werking van dit apparaat was eigenlijk nooit wetenschappelijk aangetoond’, vertelt Peter. ‘Wij hebben nu met onze gezonde vrijwilligers laten zien dat dit apparaat inderdaad de hoeveelheid ontstekingsstoffen in het bloed laat dalen.’

Ontsteking in het brein

Het onderzoek naar de afweer bij sepsis is actueel door COVID-19 en long covid. ‘In feite is ernstige COVID-19 ook sepsis’, zegt Peter. Door verbeterde zorg op de IC overleven steeds meer mensen sepsis. Daardoor kampen steeds meer mensen met klachten op de lange termijn, die vergelijkbaar zijn na COVID-19 en na sepsis door andere ziekteverwekkers: vermoeidheid, slechte conditie en concentratieproblemen. De hersenen spelen daarbij een rol.

Samen met neuroloog-intensivist Farid Abdo zijn Matthijs en Peter momenteel druk met onderzoek naar die problemen met het brein. Ze lieten al met scans zien dat de hersenen bij sepsis een ontstekingsreactie laten zien en dat die ontsteking lang kan duren. Ook toonden ze aan dat mensen na sepsis een grotere kans hebben op problemen met de hersenen, zoals dementie. In een nieuwe studie willen ze kijken of ze die hersenontsteking kunnen verminderen met ontstekingsremmers die al gebruikt worden bij COVID-19, zoals dexamethason, anakinra en tocilizumab.

Opzettelijk ziek zijn en een ontstekingsreactie in de hersenen, is dat wel veilig voor gezonde vrijwilligers? ‘Zeker’, zegt Matthijs. ‘Ze zijn maar een paar uur ziek, heel anders dan IC-patiënten. Wereldwijd werken meerdere onderzoeksgroepen met dit model en deden al meer dan tienduizend deelnemers mee. Dat heeft nog nooit problemen op de langere termijn opgeleverd. Er is altijd een arts aanwezig en met continue monitoring houden we alles in de gaten, zoals de hartslag en bloeddruk. Dankzij onze vrijwilligers is de zorg op de IC verbeterd.’

Zo reageerde Wim Hof

Zodra Wim Hof hoorde van het ziektemodel van Peter en Matthijs, wilde hij meedoen met het onderzoek. Hof beweerde dat hij de afweerreactie van zijn lichaam bewust kan sturen. In het experiment bleek inderdaad dat zijn afweerreactie heel laag was. Daarna volgden studies onder in totaal 72 gezonde mannen, ingedeeld in verschillende groepen die niet, alleen bepaalde onderdelen, of juist volledig de training van Wim Hof volgden. Wat bleek? De afweerreactie was het laagste bij deelnemers die de volledige training hadden gevolgd, met ademhalingsoefeningen en blootstelling aan kou. De training kan de afweer dus remmen, en is daarmee interessant voor auto-immuunziekten, zoals reuma.

Hoe herken je sepsis?

Sepsis is relatief onbekend. Een snelle herkenning en behandeling van dit levensbedreigende syndroom verbetert de overleving en vermindert langdurige klachten. Herken de alarmsignalen:
•    Snelle hartslag of ademhaling
•    Hoge koorts
•    Onwel, slaperig of verward
•    Pijn of grieperig gevoel
Meer info: sepsisnet.nl

Dit artikel verscheen eerder in Radbode #5 van 2023.

• Meer weten over deze onderwerpen? Klik dan via onderstaande buttons door naar meer nieuws.

  Nieuws homepage Patientenzorg en Nieuws en verhalen