Behandeling en begeleiding bij PAS

Onderzoeken

Placenta Accreta Spectrum (PAS) wordt tijdens de zwangerschap in ongeveer de helft van alle gevallen gezien op een echo. Daarom kijkt de zorgverlener bij een verhoogd risico op PAS (zoals een eerdere keizersnede of operatie aan de baarmoeder) extra goed naar de ligging van de placenta en of er signalen zijn die wijzen op PAS. De zorgverlener maakt zowel een uitwendige als inwendige echo. 

Bij risicofactoren of een verdenking op PAS wordt je doorverwezen naar een specialist

Als je een eerdere keizersnede hebt gehad en je placenta in de huidige zwangerschap laag ligt of voor de baarmoedermond ligt (placenta previa), word je verwezen naar een gynaecoloog met ervaring in het maken en beoordelen van echo’s of naar het Radboudumc. Ook als er bij een echo een verdenking is op PAS, of bij bepaalde risicofactoren, word je doorverwezen. Wij zijn gespecialiseerd in PAS. Een gespecialiseerde echoscopist en gynaecoloog maken samen een echo om te controleren of je PAS hebt. 

Als er tekenen van PAS worden gezien, krijg je extra echo’s om de placenta goed in de gaten te houden. Vaak zijn de eerste signalen zichtbaar op de 20-weken-echo, maar soms worden ze pas rond de 28e week van de zwangerschap duidelijk. Soms is het al vroeg in de zwangerschap (vanaf 7 weken zwangerschapsduur) zichtbaar dat de zwangerschap zich in het litteken van een eerdere keizersnede heeft genesteld. 

Een echo is de beste manier om te beoordelen of de placenta abnormaal is vastgehecht. Als er een verdenking is op PAS, maken we meestal een MRI-scan om andere organen in beeld te brengen, zoals de blaas. Het PAS-team bepaalt aan de hand van de beelden van de echo en MRI of (en hoe uitgebreid) de placenta in de baarmoederwand is vastgehecht. 

Afspraken in het ziekenhuis

Als je Placenta Accreta Spectrum (PAS) hebt kom je onder controle van het PAS-team. Je gaat niet meer voor controle en begeleiding naar de verloskundige praktijk bij jou in de buurt. In het ziekenhuis krijg je extra uitleg en hoor je wat PAS voor jou en je baby betekent tijdens de zwangerschap en bevalling. Ook krijg je meer controles en onderzoeken dan bij een normale zwangerschap.

Extra ondersteuning

Jij en je partner mogen altijd vragen stellen. Het ziekenhuis zorgt ervoor dat jullie goed weten wat er gaat gebeuren, zodat jullie je zo goed mogelijk kunnen voorbereiden.
Tijdens de gesprekken vragen we ook hoe je je voelt. Vind je het spannend dat je PAS hebt? Praat daar dan over met de gynaecoloog, verpleegkundige of maatschappelijk werker. Zij luisteren naar je zorgen en kunnen je helpen met tips of extra ondersteuning. 
Ook wordt besproken wie jullie allemaal tegenkomen in het ziekenhuis, zoals de kinderarts, anesthesioloog, verloskundigen en echoscopisten.
Natuurlijk mag jouw eventuele partner bij de afspraken zijn, maar je mag ook nog iemand anders die belangrijk voor jullie is, meenemen naar de gesprekken. Zo sta jij (en je partner) er niet alleen voor. Het belangrijkste is dat jullie je gehoord voelen en weten dat je altijd om hulp of extra uitleg kunt vragen.

Behandelplan op maat

Als er op de beelden van de ECHO en MRI aanwijzingen zijn voor Placenta Accreta Spectrum (PAS), dan bespreken de zorgverleners uit het PAS-team met elkaar wat de beste opties zijn voor jou. Samen met jullie maken we een behandelplan. 

Operatie

Bij vrouwen met PAS is altijd een operatie nodig waarbij het kind eerst via een keizersnede geboren wordt. Daarna wordt de placenta verwijderd. Dit is de veiligste manier voor moeder en kind. De operatie vindt enkele weken voor de uitgerekende datum plaats, meestal als je tussen de 34 en 37 weken zwanger bent. Dit doen we om te voorkomen dat je een bloeding krijgt of dat de bevalling vanzelf begint. 

Bij het verwijderen van de placenta kan de baarmoeder soms behouden blijven. Het kan ook zijn dat de baarmoeder wel verwijderd moet worden. Hier vind je meer informatie over de baarmoederbesparende operatie en de operatie met baarmoederverwijdering. Welke operatie nodig is, is voor elke vrouw anders. 

Afspraak met de anesthesioloog

Voor de operatie heb je een afspraak met de anesthesioloog. De anesthesioloog geeft uitleg over de verschillende manieren van pijnstilling tijdens de ingreep.

Je kunt een ruggenprik (spinaal en epiduraal) krijgen of algehele anesthesie. Meestal krijg je voor de keizersnede een ruggenprik, zodat je de geboorte bewust kunt meemaken. Na de geboorte van je kind wordt vaak algehele narcose gegeven voor de operatie. Soms is het mogelijk om de keizersnede en operatie alleen onder verdoving van een een ruggenprik te doen.

Bij complicaties of bij een spoedsituatie wordt er gekozen voor algehele anesthesie.

Een te vroeg geboren kindje

Bij vrouwen met Placenta Accreta Spectrum (PAS) wordt de baby vaak eerder geboren. Meestal tussen de 34 en 37 weken is de keizersnede. Dit is nodig om gevaarlijke situaties voor moeder en kind te voorkomen, zoals veel bloedverlies bij de bevalling.
Een baby die te vroeg wordt geboren, noemen we een prematuur. Deze baby’s zijn nog niet helemaal klaar voor het leven buiten de buik en hebben vaak extra zorg nodig. Ze kunnen moeite hebben met ademen, zichzelf warm houden of drinken. Vroeggeboorte kan gevolgen hebben voor de gezondheid en ontwikkeling van een baby, zowel op korte als lange termijn. Daarom brengen we de baby na de geboorte naar één van de verpleegafdelingen van het Amalia kinderziekenhuis.

Longrijpingsinjectie

Als er een kans is dat je baby te vroeg geboren wordt , krijg je mogelijk een longrijpingsprik. Deze prik helpt de longetjes van je baby sneller te rijpen, zodat hij of zij beter zelfstandig kan ademen na de geboorte.

Huiskamers

Er zijn 5 Ronald McDonald Huiskamers in het Amalia kinderziekenhuis. Er is een centrale Huiskamer (de Kiezel). Je vindt deze huiskamer op route 810, vlakbij de verpleegafdelingen op de tweede verdieping. Deze Huiskamer is rond en verdeeld over 3 verdiepingen. Van buiten lijkt het op een kiezelsteen. Vandaar de bijnaam de Kiezel. Daarnaast zijn er nog 4 Huiskamers: op de Neonatologie, Verloskunde en 2 op de Kinder Intensive Care.

De Huiskamers hebben een huiselijke sfeer waar zieke kinderen, zwangeren, ouders, broertjes en zusjes naartoe kunnen om even weg te zijn uit de ziekenhuisomgeving. Er is een magnetron, koelkast, koffieautomaat en gratis WiFi. Het is een huiselijke plek in het ziekenhuis om even tot rust te komen. Ook tijdens een operatie of behandeling van uw kind is de Huiskamer een fijn plek om te wachten. U kunt er werken, spelen met uw kind of gewoon even op de bank hangen. U kunt ook visite ontvangen in de Huiskamers en er zijn bordspellen die u kunt spelen. 

• Neem alvast een kijkje

Openingstijden

De centrale huiskamer (de Kiezel) is van maandag tot en met vrijdag geopend van 08.00 tot 20.00 uur en in het weekend van 12.00 tot 20.00 uur. Bij de andere huiskamers kunt u altijd terecht. Deze zijn 24 uur per dag geopend.

Informatie voor jouw partner

Tijdens de operatie

• De operatie kan lang duren (gemiddeld 2-4 uur). Neem iets mee om de tijd door te komen, zoals een boek of iets te eten en drinken.
• Neem ook een familielid of vriend mee, zodat je er niet alleen voor staat. 
• Je mag altijd aankloppen bij de verpleegkundige als je vragen hebt over hoe de operatie verloopt. Zij kunnen met de operatiekamer contact opnemen voor informatie. De operateur probeert regelmatig een update te geven.
• Zodra de baby is geboren, mag je (als het goed gaat) met de baby mee naar de NICU.

Overnachten in het ziekenhuis

In overleg is het vaak mogelijk dat je na de geboorte blijft slapen bij je partner in het ziekenhuis, zeker als de situatie dat toelaat. Jouw rol als partner is heel belangrijk. Vergeet daarbij ook niet om goed voor jezelf te zorgen.

Mee eten

Je kunt altijd mee eten in het ziekenhuis, zowel ontbijt, lunch als avondeten. Hier zijn wel kosten aan verbonden. Je kunt ook zelf iets meenemen en opwarmen in de magnetron van de Ronald McDonald Huiskamer, of iets kopen in het restaurant.

Thuis: huishouden en regelen

• Tijdens de opname en het herstel na de bevalling kan je partner weinig zelf doen. Maak vooraf een draaiboekje van de taken die overgenomen moeten worden. Denk aan koken, schoonmaken, kinderen verzorgen, boodschappen en meer.
• Jouw partner zal na de bevalling minstens 6 weken nodig hebben om te herstellen. In deze 6 weken mag zij niet veel doen (hier vind je meer informatie over het herstel). Na deze 6 weken mag zij rustig weer gaan opbouwen.  
• Accepteer en vraag hulp aan familie, vrienden of buren. Veel mensen willen graag iets doen, maar weten niet altijd hoe ze kunnen helpen.

Op de operatiekamer

Bij de operatie is een groot team aanwezig om voor jou en je baby te zorgen. Denk aan:

• Minimaal 2 gynaecologen
• Anesthesist
• Anesthesie medewerkers
• Kinderarts/neonatoloog
• Operatieassistenten
• Eventueel een uroloog

Wat gebeurt er op de operatiekamer?

• Je wordt klaargemaakt voor de operatie en aangesloten op bewakingsapparatuur
• Er vindt een check plaatst met het hele team door middel van een checklist 
• Je krijgt 2 infusen en 1 buisje in de slagader van je pols
• Je krijgt standaard antibiotica om de kans op infectie te verminderen
• Je krijgt ruggenprik of je wordt onder algehele anesthesie (narcose) gebracht. Dit is al eerder met je besproken
• Je ligt op je rug met je benen in beensteunen, zodat we het bloedverlies goed kunnen controleren
• De gynaecologen voeren de operatie uit.
• Als je voor de operatie een ruggenprik hebt gehad, kan je de baby zien. Als het goed gaat kun je huid op huid contact met de baby hebben.  
• Jouw partner gaat vervolgens mee met de baby naar de afdeling Neonatologie.
• Daarna word je meestal onder algehele anesthesie gebracht.  
• Na de geboorte van het kind bekijkt de gynaecoloog de placenta en controleert of er extra maatregelen nodig zijn, zoals een baarmoederverwijdering.

Geboorte via een keizersnede

De operatie bij Placenta Accreta Spectrum (PAS) bestaat uit twee delen en vindt enkele weken voor de uitgerekende datum plaats.

Voor het eerste gedeelte van de operatie, de keizersnede, krijg je een ruggenprik. Hierdoor voel je niets van de keizersnede, maar ben je wel bij bewustzijn. Op die manier kunnen jij en je partner de geboorte van jullie kind meemaken. De baby wordt geboren via een keizersnede. Dit gebeurt via een verticale snede of horizontale snede. De verticale snede loopt van je schaambot tot aan je navel en soms tot boven je navel. De horizontale snede wordt laag op de buik gemaakt op de plek van het litteken van de eerdere keizersnede. De nieuwe snede zal wel breder zijn dan het oude litteken. Jouw partner is erbij tijdens de keizersnede.

Operatie

Nadat de baby geboren is, wordt bij vrouwen met Placenta Accreta Spectrum (PAS) de placenta verwijderd. Al ruim voor de operatie bespreekt de arts met jou de mogelijkheden. Het PAS-team beoordeelt of het veilig is om de baarmoeder te laten zitten (baarmoederbesparende operatie) of dat het nodig is om de baarmoeder te verwijderen (baarmoederverwijdering). De eileiders worden dan ook verwijderd.

• Baarmoederbesparende operatie

  Bij een milde vorm van PAS blijft de baarmoeder zitten. Dit noemen we een baarmoederbesparende operatie. Dit is alleen mogelijk bij vrouwen bij wie dat veilig kan. Het PAS-team beoordeelt dit aan de hand van de echo en MRI.

  Soms blijkt pas tijdens de operatie dat de placenta minder ver vastzit dan gedacht. De artsen voeren dan een myometriumresectie uit. Dat betekent dat ze alleen het stukje baarmoeder weghalen waar de placenta vastzit.

  

  Daarna wordt de baarmoeder gehecht.

  

  Bij deze operatie is het mogelijk om je eileiders te verwijderen, afhankelijk van jullie verdere kinderwens. Dit zal vooraf met jullie besproken worden.

  Bij deze operatie kan je meer bloed verliezen. Het herstel is meestal wat langer dan bij een gewone keizersnede en is afhankelijk van hoeveel bloed je verliest tijdens en na de operatie.

• Baarmoederverwijdering

  Soms is het nodig om de hele baarmoeder met de placenta te verwijderen. Dit heet een hysterectomie.

  Na de geboorte van de baby word je meestal onder algehele anesthesie gebracht voor de verwijdering van de baarmoeder en placenta. Dit kan vooraf gepland zijn, vooral als er op de beelden te zien is dat de placenta ernstig vastgehecht is. Soms wordt het pas bepaald na de geboorte van de baby, bijvoorbeeld als er veel bloedverlies is of als blijkt dat de placenta zich aan een groter gebied heeft vastgehecht dan gedacht. 

  Het herstel is afhankelijk van hoeveel bloed je verliest tijdens en na de operatie. Het herstel duur langer dan een bij alleen een keizersnede.

  Eileiders verwijderen

  Als de baarmoeder wordt verwijderd, halen artsen meestal ook de eileiders weg. Dat verkleint de kans op eierstokkanker later in het leven. Dit wordt vooraf met je besproken. De eierstokken verwijderen we niet, zodat je nog steeds vrouwelijke hormonen aanmaakt en je nog niet in de overgang komt.

  Baarmoedermond wel of niet verwijderen

  De baarmoeder kan verwijderd worden op twee manieren, met of zonder de baarmoedermond. De behandelende artsen zullen tijdens de operatie altijd kiezen voor de meest veilige optie voor u. 

  Op de afbeelding hieronder ziet u dat de baarmoeder en eileiders verwijderd zijn.

  Op de afbeelding hieronder ziet dat de baarmoeder, eileiders en baarmoedermond verwijderd zijn.

  Ureter catheters

  Als het om uitgebreide PAS gaat, dan kan het zijn dat je voor de operatie urether catheters krijgt. Dit zijn buisjes die de uroloog door middel van een scoop (kijker) via je blaas in de urineleiders plaatst. De urineleiders lopen tussen de nieren en de blaas, vlak langs de baarmoeder. Hierdoor kunnen de operateurs veilig de baarmoeder verwijderen zonder de urineleiders te beschadigen. Deze buisjes worden vlak voor de start van de keizersnede geplaatst. Na de operatie worden deze buisjes weer verwijderd.

• Mogelijke problemen

  Bloedverlies

  Bloedverlies tijdens de operatie bij vrouwen met een PAS komt vaak voor. Een groot deel van de vrouwen verliest meer dan 1 liter bloed. De operatie is bedoeld om het bloedverlies te beperken en op te lossen.

  Mocht het nodig zijn, dan is het OK-team voorbereid op snelle transfusie. Met een transfusie bedoelen we toediening van bloed of bloedproducten. Hiervoor zijn meerdere infusen nodig. De anesthesist plaatst de infusen voor de start van de operatie. Bijna altijd wordt een cellsaver gebruikt. Dit is een apparaat dat jouw eigen bloed opvangt, zuivert en het bloed vervolgens direct teruggeeft aan jouw lichaam. Hierdoor is minder donorbloed nodig. Bij veel bloedverlies kan het zijn dat je na de operatie tijdelijk wordt opgenomen op de Intensive Care. 

  Gevolgen baarmoederverwijdering

  Soms is de placenta in een groot deel van de baarmoeder ingegroeid en kan het niet veilig worden verwijderd. Dan besluit het team om de baarmoeder te verwijderen (hysterectomie). Dit is nodig om ernstig bloedverlies te voorkomen voor jouw eigen veiligheid. 
  Gevolgen van een baarmoederverwijdering:

  • Je kunt geen kinderen meer krijgen
  • Je menstruatie stopt (je komt niet in de overgang om je eierstokken niet verwijderen worden)
  • Het kan emotioneel zwaar zijn, hiervoor kun je begeleiding krijgen
  • Een uitstrijkje voor het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker is indien de baarmoedermond verwijderd is meestal niet meer nodig. 
  • Iets verhoogde kans op urine incontinentie. Als je hier last van hebt, bespreek dit dan op de nacontrole, zodat er samen gekeken kan worden hoe dit het beste op te lossen is. 

  Schade aan de blaas

  Bij PAS kan de placenta heel dicht op blaas zitten. Er is dan een risico op beschadiging van de blaas. De beschadigingen worden meestal gehecht. Je krijgt dan een katheter voor een langere tijd (2 weken). Als de blaas erg beschadigd is, wordt de uroloog gevraagd om de blaas te herstellen. 

  De kans op overlijden bij PAS is klein

  De kans dat je overlijdt door PAS is heel klein. De kans is nog kleiner als PAS al tijdens de zwangerschap wordt ontdekt en je wordt behandeld in een ziekenhuis dat hier veel ervaring mee heeft. Ook als een PAS niet tijdens de zwangerschap wordt ontdekt is de kans op overlijden nog steeds heel klein. 

  Mogelijke problemen na de operatie

  • nabloeding in de buik
  • blaasontsteking
  • bloeduitstorting in de operatiewond
  • infectie
  • trombose
  • darmen die niet goed op gang komen (ileus)

Direct na de operatie

Infusen en bewaking

Na de operatie komt je op de ‘obstetric high care’. Dit is een kamer op de afdeling Verloskunde waar je extra in de gaten wordt gehouden. Er zullen nog slangetjes en monitors aan je vastzitten. Deze zorgen voor extra vocht, medicijnen en controle van je toestand. Zodra je weer goed kunt lopen en normaal kunt eten en drinken, worden deze weggehaald.

Bij je kind zijn

Zodra het verantwoord is, brengen we je zo snel mogelijk naar je baby, of we brengen de baby naar jou. Je mag zo vaak als je wil bij je kind zijn, maar het is ook belangrijk om te rusten. 

Urinekatheter

Tijdens de operatie wordt er een katheter in je blaas geplaatst. Dit is een dun slangetje dat ervoor zorgt dat je urine wordt afgevoerd. De katheter blijft zitten tot je weer veilig zelf naar het toilet kunt lopen. Dit is meestal op de tweede of derde dag na de operatie.

Bloedverdunners

Om te voorkomen dat er bloedstolsels in je benen ontstaan (trombose), krijg je iedere dag bloedverdunners via een prik. De meeste vrouwen moeten deze prikken een paar weken gebruiken. Zodra het veilig is, is het goed om meer te gaan bewegen (bijvoorbeeld uit bed komen en lopen). Dit helpt ook om trombose te voorkomen.

Bloedcontrole

De dag na de operatie wordt vaak je bloed gecontroleerd, bijvoorbeeld om te kijken of je genoeg ijzer in je bloed hebt. Als je ijzerwaarde te laag is, krijg je extra ijzer voorgeschreven. Dit kan in de vorm van tabletten of een infuus. Soms is een bloedtransfusie nodig.  

Eten en drinken

De meeste vrouwen mogen al snel na de operatie weer eten en drinken.

Pijnstilling

Je krijgt pijnstilling via tabletjes of via een infuus. Vaak zit er ook een epiduraalkatheter in je rug (ruggenprik). Hiermee kan het anesthesieteam pijnstilling geven voor de eerste uren of dagen na de operatie.

Herstel na de operatie

Het herstel na een bevalling met Placenta Accreta Spectrum (PAS) kan lichamelijk en emotioneel zwaarder zijn dan bij een normale bevalling of keizersnede. Je hebt een grote operatie gehad, , soms met ruimer bloedverlies, een baarmoederverwijdering of andere problemen. Daarnaast kan je de periode vooraf aan de operatie en de operatie zelf als onzeker en stressvol hebben ervaren.

Reken op:

• Lichamelijk herstel van de buikoperatie (6–12 weken)
• Mogelijk langer ziekenhuisverblijf
• Bij ernstige complicaties of hevig bloedverlies kan het zijn dat je wakker wordt op de Intensive Care. De kans hierop is klein
• Emotioneel verwerken van alles wat gebeurd is. Een PAS-bevalling is spannend en met veel onzekerheden. Sommige vrouwen voelen zich verdrietig of overvallen door hoe alles is gegaan. Je kunt last hebben van angst of herbelevingen (zoals bij een trauma). Praat hierover met je omgeving, huisarts maatschappelijk werk of gynaecoloog. 

Het is belangrijk dat je rust neemt, hulp vraagt en je grenzen aangeeft. 

Vermoeidheid en andere klachten

Eenmaal thuis zal je je niet meteen de oude voelen. Na een operatie voor PAS ben je vaak erg vermoeid. Dit duurt vaak langer dan de gebruikelijke 6 weken na de bevalling. Dit is heel begrijpelijk. Je bent tenslotte niet alleen bevallen, maar hebt ook een grote operatie ondergaan. Geef toe aan de vermoeidheid, doe rustig aan en accepteer de hulp die wordt aangeboden. Voor de gehele periode van genezing geldt: probeer te luisteren naar je lichaam. Als je meer doet dan goed voor je is, zal de genezing langer op zich laten wachten. Bekijk in het ziekenhuis al of je thuis extra hulp nodig hebt voor jou en je kind. Misschien kan je een regeling treffen met vrienden of familie, of is thuiszorg nodig. Concentreer je aandacht in de eerste plaats op je baby en en je eigen herstel. Dat is het belangrijkste.

Naast vermoeidheid kan het zijn dat je je minder goed kunt concentreren. Dit kan komen de narcose of ruggenprik en de hoeveelheid bloed die je bent verloren.

Emotionele veranderingen

Soms merk je dat je je anders voel op  emotioneel vlak. Dit kan te maken hebben met:

• Kraamtranen: dit komt vaak voor, meestal tussen dag 3 en 5 na de geboorte
• Postpartumdepressie: dit komt minder vaak voor en ontstaat meestal binnen 1 jaar na de geboorte
• Posttraumatische stressstoornis (PTSS): dit is zeldzame aandoening waardoor je last hebt van  angsten en herbelevingen van een traumatische gebeurtenis

Praat hierover met je omgeving, huisarts maatschappelijk werk of gynaecoloog. Soms is een verwijzing naar een psycholoog nodig. Contact met lotgenoten kan soms helpen hierin. 

Leefregels

• Je kan gerust douchen. Als je geen bloedverlies meer hebt, mag je weer in bad.
• De wond is na ongeveer 6 weken genezen. 

Jouw conditie vraagt om aanpassing van je werkzaamheden in huis:

• Vermijd rek- en strekbewegingen die pijn veroorzaken in het wondgebied (zoals ramen zemen, was ophangen, bed opmaken en stofzuigen).
• Als je moet bukken, probeer dan door je knieën te buigen en je rug recht te houden.
• Til geen zware dingen, zoals vuilniszakken, emmers water of grote kinderen.
• Traplopen en fietsen kan je langzaamaan opbouwen.
• Je mag geen zware buikspieroefeningen doen (bijvoorbeeld vanuit rugligging naar zit komen). Het is wel goed regelmatig de buikspieren aan te spannen (bekken kantelen), en je bekkenbodemspieren te trainen (de spieren die je gebruikt bij het ophouden van de urine).
• Maak je wandelingen niet te lang, maar bouw op.
• Alles wat je zittend kunt doen is toegestaan, zoals voorbereidingen treffen voor het eten en de was vouwen.
• Je mag na enkele weken weer zelf autorijden, maar overleg met je verzekering wat zij aangeven. 
• Seksuele activiteit is pas aan te raden wanneer er je geen bloed meer verliest en de wond niet te pijnlijk aanvoelt.

Het lijkt misschien of je niet veel mag doen, maar dat is niet zo. Het genezingsproces vertraagt als je niets zou doen. Je merkt zelf het beste wanneer je weer meer kunt doen. Na ongeveer 6 weken heb je een controleafspraak met de gynaecoloog op de polikliniek Verloskunde en Gynaecologie.

Seksualiteit na een PAS operatie

In de eerste 6 weken na de operatie wordt afgeraden om gemeenschap te hebben vooral na een baarmoeder verwijdering.  Na 6 weken als het bloedverlies gestopt is gemeenschap wel voorzichtig mogelijk. Het is niet de bedoeling dat het pijn doet. Glijmiddel kan helpen. Pijn bij het vrijen wordt vaak genoemd vooral in de eerste 6 maanden na de operatie. Daarna wordt dat minder. Ook kan het kan zijn dat je minder zin hebt in seks minder na een grote operatie. Dit horen we vaker terug van vrouwen die geopereerd zijn aan PAS. Factoren die van invloed kunnen zijn hierin, zijn angst, vermoeidheid en depressieve gevoelens. Deze klachten nemen ook af in de loop van de tijd. Een kleine groep vrouwen heeft nog klachten 1-2 jaar na de operatie. Mochten deze klachten blijven aanhouden, bespreek dit met je huisarts en bepaal samen wat er nodig is om jullie hierin te helpen.